Kız kaçırırım, ablam kaçsa vururum

Töre-namus cinayetleri, birçok yanlışlığın yanı sıra çok sayıda kara mizah ve çelişki örneğini de içinde barındırıyor. Tıpkı 18 yaşındaki Mustafa’nın bu sözleri gibi. Gamze Polat'ın haberi
Türkiye’de töre cinayeti kisvesi altında yapılan ferdî infazlar, birçok çelişkiyi de içinde barındırıyor. Töreyi cinayetle özdeşleştiren zihniyet, “İslam dini de buna cevaz veriyor” türünden bir “demagojik dezenformasyon” yapıyor sürekli. Öte taraftan, bu cinayeti irtikâp edenler ise nedense çoğu kez erkeği unutarak kadını cezalandırma yoluna gidiyor; erkeğe ceza verilse bile genelde çok daha hafif oluyor. Erkek egemen toplumdaki bu cehalet, çuvaldızı kendine, yani erkeğe batırmaya yeterince yanaşmıyor. Aşiret yapılanmasının en yoğun olduğu illerden biri Van. Ertuş, Haydaran, Alan, Hani, Broki, Şerefan gibi aşiretler Van ve ilçelerine dağılmış durumda. Suzan ve Mustafa Kızıltaş, Broki aşiretine mensup iki kardeş. Köylerinin Van’a yakın olmasından dolayı sürekli şehir merkeziyle irtibat halindeler. İkisi de geniş aşiretlerinin kendilerine yüklediği sorumluluğun farkında. Suzan 22 yaşında bir genç kız olmasına rağmen henüz evlenmemiş. “Gönlüme göre birini bulamadığım için evlenmedim henüz.” diyor; bu konuda ailesinden ve mensubu olduğu aşiretten baskı görmediğini ekliyor. “Töre nedir?” diye soruyoruz Suzan’a. Cevabı çok net: “Bağlı bulunduğum aşiretin gelenek, görenek ve inançlarının bütünü.” Önemli bir uyarıyı da zikretmeden edemiyor: “Töre ile töre cinayetleri karıştırılıyor. Bu çok cahilce yapılıyor.” Suzan’ın kardeşi Mustafa ise 18 yaşında. Liseyi yarıda bırakıp evine dönmüş. Günün tamamını Van’da geçiriyor. Onun töreye ve töre cinayetlerine karşı çıkışı, “sadece aşiret sisteminin gerekliliği” olarak algılanmasından. Mustafa’ya göre töre cinayeti diye bir şey yok; cinayetler tamamen münferit hadiseler. Bu değerlendirmesini kendinden örnek vererek pekiştiriyor: “Ablam veya kız kardeşim, birisiyle kaçsa ben onu bulup vururum. Ama bunu töre istedi diye yapmam; babamı veya aşiret büyüğünü de dinlemem. İş artık namustur. Sokakta rahat dolaşabilirim artık; çünkü namusum yerde kalmamış olur. Ancak bir aşirete mensup olduğum için herkes buna töre cinayeti diyecektir.”

TÖRE DİVANINDA BİR KADIN

Genç Mustafa’nın tipik erkek refleksiyle cevapladığı soru ise şu: “Sen de kız kaçırırsan ve aynı öldürme uygulaması sizin için devreye sokulursa buna razı olur musun?” Mustafa’ya kulak kesiliyoruz: “Hayır. O başka bir durum. Ben kızı kaçırıp onunla evlenirim. Bu durum her yerde aynıdır. Erkek haklıdır.” Biz iki kardeşle başbaşa konuşurken, babaları İdris Kızıltaş da çocuklarının söylediklerini dinliyor bir yandan. 55 yaşındaki İdris Kızıltaş’ın töre ile alakalı olarak dile getirdiği tek konu seçim zamanlarındaki blok oylar. 30-40 bin nüfuslu Broki aşiretinin 110 köyü bulunuyor. Töre cinayetleriyle ilgili yorumu ise oldukça kısa; ama anlamlı baba Kızıltaş’ın: “Bunlar cehalettir. Uygulayan da uygulattıran da cahildir. Bu olaylar, aileleri bağlar.” Gerçek törede kadın için ‘ölüm’ kararının çok nadir verildiğini hatırlattıktan sonra ilginç bir anekdotu paylaşmak istiyoruz bu noktada. Töre kararlarının çıktığı aşiret divanında aslında kadınlar da bulunuyormuş. Rusipi denilen aksakallı büyüğün onayından sonra bir kararın alınması için pirik denen yaşlı kadın âzânın da onayı gerekliymiş. Hatta çoğu zaman pirik’in söyleyeceği sözün, erkekler meclisinde alınmış bir kararı durdurduğundan bile bahsediliyor. Törenin kadını ‘yok’ saydığı iddiası bölgedeki bazı kadınların hayatın içinde bulunmasıyla bir ölçüde çelişiyor. Kimi kadınlar, egemen erkek erkini çoktan aşmışlar bile. Van Kadın Derneği (VAKAD) üyesi Zelal Özgökçe, bunlardan biri. Aşiret mensubu olmasına rağmen, toplum içinde etkin bir role sahip. Ona göre, kadın bölgede horlanıyor; ama batıda da aynısı geçerli ve meseleyi ‘bölge sorunu’ olarak ele almak yanlış. Özgökçe, dernekte kadın intiharları ve cinayetleri üzerine çalışmalar yürütüyor. Konunun kadından ziyade bir toplum meselesi olduğu tezini savunuyor: “Kadın güçsüz olduğu için şiddete maruz kalıyor. Erkek de şiddetten nasibini alıyordur; ancak bu çok nadirdir. Biz dernek olarak şiddete uğramış kadınları himaye edip hayata atılmaları için olanaklar sağlıyoruz.” Cinayetlerdeki doğu-batı ayrımıyla ilgili olarak Van Yüzüncüyıl Üniversitesi Sosyoloji Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Ruhi Köse, “Bu tür hareketler kişinin kendisini bağlıyor. Batıdaki birisi de ‘töremize aykırı davranıyor’ deyip cinayet işleyebiliyor.” diyor.

FEMİNİST YAKLAŞIM DA TEHLİKELİ

Batmanlı Gazeteci Recep Kavuş da yörede kadına yönelik uygulamaların sadece töreye mal edilmesinden şikâyetçi. Uluslararası Af Örgütü dahil 13 sivil toplum kuruluşuna üye olan Kavuş, şu görüşleri dillendiriyor: “Kadın dünyanın her yerinde eziliyor, şiddet görüyor, öldürülüyor. Aynı hadiseler batıda da oluyor; ancak orada ferdî bazda ele alınıyor. Oysa bölgede olduğu zaman bütün bir toplum töhmet altında bırakılıyor. Medya, feminist yaklaşımı bırakmalı, cinsellikten, gayrimeşru ilişkiden yana tavır takınmaktan ziyade, meseleyi enine boyuna incelemeli.” Kavuş’un da ifade ettiği gibi, madalyonun diğer yanında ise ‘feminist yaklaşımlar’ var. Ancak olaya salt ‘kadın’ gözlüğüyle bakılarak diğer unsurların ihmal edilmesi, meseleyi çok dar bir çerçeveye hapsederek sağlıklı çözümü engelliyor. Bu yetmezmiş gibi medyanın da kendi ‘yorumunu’ katarak olaylara yaklaşması, sorunu iyice içinden çıkılmaz hale getiriyor. Mesela gayrimeşru ilişkileri onaylar tarzda yapılan haberler hem çözümü zorlaştırıyor hem de potansiyel suçluları artırıyor. Van’da yaşayan 47 yaşındaki Raziye Kızıl (Gazın), erkek hegemonyası arasından sesini yükseltebilmiş ilginç kişiliklerden. Kürtçe âşıklık geleneği anlamına gelen ‘dengbejlik’ yapan Gazın, töre cinayetlerine karşı tavrını türküleriyle dile getiriyor. Ancak onun türküleri töreye karşı bir duruş değil, töre denilerek işlenen cinayetlere dair. Gazın’ın eskilerden beslenerek söylediği şarkılarda, töre gereği âşık olan kız ile birlikte erkeklerin de öldürüldüğü aktarılıyor. Türkülerde daha çok bu öldürme fiillerini yapana beddualar ediliyor. Vanlı kadın âşığın Muşlu adaşı 20 yaşındaki Raziye’ye göre töre gerekli ve ciddi bir kurum; ancak cinayete onay vermemek kaydıyla. Aynı zamanda bir aşiret mensubu olan Yıldız, gerçek törenin aynı zamanda güçsüz kadın için bir ‘sığınma’ görevi ifa ettiğini hatırlatıyor. Mardin KAMER (Kadın Merkezi) Başkanı Hülya Aydın ise töre kavramının namus cinayetlerine kılıf yapılmasına itiraz edenlerden: “Bu, gerçekleri yansıtmıyor. Sonuçta kadınlar öldürülüyor. Aşiret mensupları değil, diğerleri de cinayetler işliyor. Cinayetle namus temizleniyor inancı da çok kötü bir suçun bahanesi.” Diyarbakır’da yaşayan ve kendisini barışa, kan davalarını tatlı sonla bitirmeye adayan Hacı Sait Şanlı, törenin kadın ekseninde değerlendirilmesinin yanlış bir tespit olduğunu aktarıyor: “Töre kan davasından dolayı işletilir. Kızlarınızı öldürün diye devreye sokulmaz. Yapanlar cahil insanlardır. Biz bütün bunları sona erdirmek için çaba harcıyoruz. İnşallah kan davalarını bitireceğiz. Bunların çoğu geçmişten gelen husumetler.” Cinayetlerle törenin lekelenmesine karşı çıkan bölge insanı, bu çerçevede İslam dininin lekelenmesine ise daha sert tepki veriyor. Doğu’nun önemli simalarından Geylani ailesine mensup Vanlı Abdülcelil Geylani, töre cinayetlerinin dinle özdeşleştirilmesine isyan ediyor: “Din düşmanlığı yapmak veya töre cinayetlerini dinin bir parçası gibi göstermek büyük bir yanlış. Bunu istismar edenler olabilir. Ama törede din, çok önemli bir bütünleştirici güçtür. Din huzur için, barış için kullanılıyor; ölümlere fetva çıkarmak için değil. Fetva verenlerin din adamlığıyla ilgisi yoktur.”

İSLAM YAŞATMAK İÇİN VAR; DİNSİZ AŞİRET OLMAZ

Dicle Üniversitesi Sosyoloji Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Mazhar Bağlı da aynı gerçeğe işaret ediyor: “Töre cinayetleri dindar olan aşiretler arasında görülen bir şey değildir. Dolayısıyla din adamının onayını gerektirecek bir cinayet söz konusu değildir. Ancak toplumda her şeye rağmen yaptığı işten dolayı dinden onay alıp rahatlama yolu tercih ediliyor.” Bitlis’in Göroymak (Norşin) ilçesinde yaşayan âlimlerden Nurettin Mutlu, töre cinayetlerinin, İslamiyet’in kabul edeceği bir uygulama olmadığını vurguluyor. İslamiyet’te öldürme değil, yaşatma düsturu olduğunu vurgulayarak, “Bölgede cehalet almış başını gidiyor. Saygı azalıyor, inançlar zayıflıyor. İnançların gereği olduğunu savunanlar yanlış işler yapıyor. Töre cinayeti tasvip edilecek bir durum değil. Biz insanları barıştırıp, huzuru sağlamaktan yanayız. Rabbimizin buyurduklarını mümkün olduğunca insanımıza aktarmaya çalışıyoruz.” diyor. Van’ın Bahçesaray İlçesi Belediye Başkanlığını yapan 68 yaşındaki Naci Orhan, Arvas (Arvasiler) Aşireti’nin mensubu. Orhan’a göre din, aşiretin; dolayısıyla törenin temelini oluşturuyor: “İnançlı bir toplumda huzur vardır. Bizde töre ve cinayeti söz konusu değildir. Her şeyi Allah rızası içinde yapmaya çalışıyoruz. Zaten Bahçesaray eskiden bir medrese, ilim irfan yuvasıydı. Bize büyük bir miras kaldı ve bundan en iyi şekilde faydalanmaya çalışıyoruz.”

KÜRT MESELESİ Mİ?

Töre cinayetlerinin “Kürt meselesi” olduğuna yönelik iddialara da sert tepkiler alıyoruz bölgeden. KAMER Mardin Başkanı Hülya Aydın, “Bu Kürd’ün, Türk’ün meselesi değil; bir toplum meselesidir. Çözüm için öneriler lazım, tecrit etmekle bir yere varılmaz.” diyor. Arap aşiretlerinin çok yoğun olduğu Şanlıurfa’nın töre cinayetlerinin en çok yaşandığı il olması bile bu tezi önemli ölçüde çürütüyor. Harran Ovası’nda etkin olan Arap aşiretlerinden Cumeyli’nin lideri Mahmut Özyavuz, kendilerinin töre cinayetlerine karşı olduklarını aktarırken çevrelerindeki bazı aşiretlerde bu tür hadiselerin yaşandığını üzülerek aktarıyor. Başbakanlık tarafından yapılan bir araştırmada, Şanlıurfa’daki töre cinayetlerinin genellikle Arap aşiretlerinde yaşandığı ortaya çıkmıştı. Türkiye’nin birçok kentinde farklı etnik unsurların iç içe geçmiş yapısı da meseleyi “Kürt veya Güneydoğu sorunu” değil, Türkiye çapında toplumsal bir sorun haline dönüştürüyor. Ayrıca töre infazlarının önemli bir kısmı da göç dolayısıyla batı illerinde vuku buluyor. Yine, Türkiye genelinde Kürt olmayan bazı diğer unsurlarda da töre-namus cinayetlerinin olduğu biliniyor. Mazhar Bağlı, Güneydoğu’daki Süryani ve Yezidi gibi cemaatler üzerinde araştırmalar yapmaya çalıştıklarını; ancak görüşmeler sonucunda açık bilgiler alamadıklarını belirtiyor. Bağlı’ya göre bu cemaatlerde de benzeri töre cinayetleri var; ama bunlar cemaat içinde kalıyor ve dışarıya aksettirilmiyor. Mazhar Bağlı, aşiret sisteminin sömürü düzenine dayalı Avrupa feodal sisteminden çok farklı olduğunu ve bu toplumsal olgunun müspet yönde kullanılabileceğini vurguluyor. Törenin halihazırda bölgenin birçok kesiminde ‘zorunlu’ bir hayat biçimi olduğunu dile getiriyor: “İşte devlet, bunu eleştirip karalamak yerine bu baskın dinamizmi kullanarak bölgedeki yapıyı zamanla değiştirebilir. Aynı şekilde töreden faydalanılarak Güneydoğu meselesinde de önemli hamleler yapılabilir.” Mazhar Bağlı’ya göre özellikle 1950’de başlayan şehirleşme, ciddi kopmaları da beraberinde getirdi: “Şehirleşme, devletin resmî ideolojisi haline getirildi. Şehirli olan erdemli gösterildi, köylü milletin efendisi olmaktan çıktı. Medeni olmak, oturulan yer ve yaşanılan alana göre biçimlendirildi. Sağlıksız bir kentleşme de buna eklenince toplumlar arasında bir kopukluk medyana geldi. Bu irtibatın sağlanması için töre içindeki dinamizm önemli rol oynayabilir.” Mazhar Bağlı’ya göre, törenin namus cinayetlerine indirgenmesi, modern toplumun geleneksel toplumdan korkmasından kaynaklanıyor. Modernite geleneksel yapıyı töre üzerinden vurarak, üzerinde hâkimiyet kurmak istiyor. Yani ortada psikolojik bir savaş var. Batmanlı Gazeteci Recep Kavuş, törenin doldurduğu boşluklardan bahsederken yakın tarihe göndermeler yapıyor. Osmanlı sonrası bölgedeki vakıf ve sivil örgütlenmelerin dağıtılmasıyla sistemsiz ve programsız bir sürece girildiğini belirterek, bu sürecin bölge için ciddi bir tehdit oluşturduğunu; ama törelerin bir otokontrol mekanizması görevi ifa ettiğini dile getiriyor. “Töre cinayetleri denilen hadiseler bölgede çok nadirdir. Ötekiler sıradan birer namus cinayetidir.” diyen Kavuş, bölgedeki sosyo-ekonomik sorunların aşılmasının da töre dinamikleriyle mümkün olabileceğini dile getiriyor.

TÖRE, BİRLİĞİMİZİ SAĞLIYOR

Van’ın Başkale ilçesindeki Ertuş (Ertoşi) aşiretinin lideri İskender Ertuş, “Devletten yana olanlar töre cinayetlerine izin vermez. Ama töre bize atamızdan yadigâr. Bizler törenin kuralları sayesinde birlik ve beraberlik sağlıyoruz. Töre olmasaydı kimse beni dinlemezdi ve sayısız kan davasının bitirilmesi için aracı olamam bir şey ifade etmeyebilirdi.” diyor. İskender Ertuş, cinayetlerin işlenmemesi için aşiretini sürekli uyardığını ve çevre aşiretlerle bu konuda ciddi bir mutabakat sağladıklarını aktarıyor. Mardin’de Daşıyan Aşireti’nin önemli ismi 71 yaşındaki Felemez Başçı’ya göre aşiret içinde yapılmış bir yanlış önce düzeltilmek istenir; bu mümkün değilse yanlışı yapanlar aşiretten dışlanır ve öldürme hadisesine izin verilmez. Başçı, aşiretlerinin büyük ıstıraplar çektiğini anlatıyor: “Geçmişte kan davasından acı çektik. Muş’u terk edip Mardin’e yerleşmek zorunda kaldık. Bu yüzden atacağımız her adıma dikkat ediyoruz. Geçmiş bize iyi bir tecrübe oldu.”

300 YILDA BİR KEZ TÖRE İNFAZI YAPILDI

Ağrı’da yaşayan 25 yaşındaki Beytullah K. gerçek töre cinayetlerinin çok nadir olduğuna vurgu yaparken kendi aşiretinden örnek veriyor. Ona göre töre cinayetleri işleniyor; ancak töre gereği aşiretin karar vererek uygulattırdığı hadiseler ancak 15-20 yılda bir yaşanıyor. 300 yıllık geçmişi bilinen kendi aşiretinde sadece bir kez töre cinayetinin işlendiğini dile getiriyor. Bundan 15 yıl önce yasak aşk yaşadığı ileri sürülen aşiret mensubu bir kadın, aşiret meclisi kararıyla öldürülmüş. Ancak zannedildiği gibi sadece kadın cezalandırılmamış. Daha hafif de olsa, erkeğe de bir ceza verilerek aşiretten ihraç edilmiş. Üniversite mezunu olan Beytullah, bütün yaşananlara rağmen töre ve namus cinayetlerinin gerekli olduğunu düşünüyor. Güldünya’nın babası:GECE-GÜNDÜZ AĞLIYORUZ Güldünya Tören… Töre cinayeti olarak lanse edilen olgunun afişe edildiği ve kadın derneklerinin bu anlamda sembolize ettiği bir isim. Yasak aşk sonucu hamile kalınca iki yıl önce kardeşi tarafından İstanbul’da vurularak öldürülen Güldünya, doğum yeri olan Bitlis’in Göroymak ilçesine bağlı Budaklı köyünde toprağa verilmişti. Güldünya olayından sonra Türkiye’de ‘töre cinayetleri’ daha gür bir şekilde gündeme geldi. Aslında basit bir namus cinayeti olan olay, Baba Şerif Tören’i yıkmış. Güroymak’ta bir çay bahçesinde güç-bela bizimle görüşmeyi kabul eden Tören, “Haberim yoktu. Kardeşleri vurmuş. Benim acım çok büyük.” diyor. Olay sonrası zor günler geçiren ve sağlığı ciddi biçimde bozulan Güldünya’nın babası elindeki dekontu gösteriyor bize. Cezaevindeki çocukları için zar zor toplayıp gönderdiği 500 YTL’nin dekontu bu. “Bu parayı zar zor toplayıp gönderebildim. Kızım öldü, bari diğer çocuklarım ölmesin.” diyor içi burkularak. ‘Töre cinayeti’ sorusuna ise “Bizde töre yok ki cinayeti olsun.” diye cevaplıyor: “Çocuklarım bir cahillik yaptı. Allah kimsenin başına vermesin. Anneleriyle gece gündüz ağlıyoruz.” Şerif Tören’in suçlamalarından medya da nasibini alıyor: “Kimse ‘gidin töreyi yerine getirin’ demedi. Televizyonlar, gazeteler hep öyle yazdılar, söylediler. Kıt kanaat geçinmeye çalışıyoruz. Devlet de bize bir şey sormadan yargısız infaz yaptı. Artık konuşmak istemiyorum.”
(Aksiyon)