Uzak geçmişin kokusunu taşıyan töre: Berdel

Uzak geçmişin kokusunu taşıyan töre: Berdel

Mustafa YAĞMURLU

Yörenin gerçeklerinden gücünü alan ve uzak geçmişin kokusunu taşıyan bir töre. Hızla değiştirilen gelinler. Hüznün ve coşkunun geçit yaptığı, üzülsen bile sevinmen ve mutlu görünmen gereken bir düğün. Şanlıurfa'nın Suruç ve Birecik ilçeleri arasında yapılan bir berdel düğününe konuk olduk.

İstanbul?dan yola çıktığımızda yol boyunca kar ve yağmur vardı. Gaziantep?e vardığımızda ise artık kar bitmiş yerini bazen çiseleyen yağmura bırakmıştı. Urfa sınırlarına girdiğimizde ise yol boyunca gördüğümüz kar ve yağışlı hava yerini günlük güneşlik bir mevsime bırakmıştı sanki. Hava güneşli ama soğuktu. Sokaklarda çamur içinde koşuşturan terlikli çocuklar ve yöre giysileri içinde bizi seyre dalan kadınlar gördük.

Berdel için son hazırlıklar yapılıyor. Urfa'nın Suruç ilçesinde kadınlar Yağmurlu ailesinin evini dolduruyor. Herkes meraklı bir bekleyiş içinde. Birazdan hüzün ve sevinç Deniz ailesinin kapısını çalacak. Evin kızı Fatma, ağabeyine eş olacak Emine'nin karşılığında gelin gidecek. Ardından Emine, onun yerine eve girecek.

Yaşam her yerde zorsa burada daha zor. Bu yüzden her insan etkinliği doğayla mücadeleyi daha az zorlu kılmaya hizmet etmeli. Gelinin, karşılığında mutlaka bir bedel alınarak baba evinden çıktığı bu toprakta Ahmet'in babası biraz yoksulluğun, daha çok törenin etkisiyle oğlunun damat olması için başka bir babanın oğlunu da damat yapmalı. Gelin almak için kızını gelin vermeli. Suruçlu Yağmurlu ailesi de kızlarını Birecikli Deniz ailesine gelin yollayıp onlardan gelin alacak. Yani berdel gerçekleşecek.

Parlak bir gündü, güneş düğün için doğmuştu sanki. Televizyona bağlı DVD?den neşeli Kürtçe ve arapça ezgiler yükseliyordu, çocuklar dört dönüyordu ortalıkta. İki kardeş, Ahmet ile Fatma düğün için içi doluşan evlerinin önünde halaya karışmıştı. Birecik?te ise Halil ve Emine kardeşler için aynı sahne kurulmuştu. Aileler iki ay gibi kısa bir sürede berdele hazırlanmışlar.

Pazar günü öğleye yakın saat 11.00 gibi iki ilçeye aynı uzaklıkta yer alan bir benzin istasyonunda buluşuldu. Gelenlerin sayısının eşitliği ve dakiklik son derece önemli. Tarafların vazgeçme ihtimali ve küçük ayrıntılar her aşaması kesin kurallarla tespit edilmiş berdeli gerilimli bir havaya sokar. Yine öyleydi. Bunu aşmanın tek yolu vardı: Çabukluk. Kafa kafaya veren arabalar bir çırpıda değiştirdi gelinleri ve hızlıca geldikleri yöne döndü. Suruç ve Birecik?te kızlarını yolladığı için ağlayan kadınlar bu kez gelinin gelişini kutluyordu zılgıtlarla. Çocukların hayranlık ve korku dolu gözlerle izlediği silahlılar tetiklere asıldı. Berdel bitti. ?Berdel?: Kürtçe anlamıyla ?Guher''.

Yazgısı daha baştan belirlenmiş bir hayatı yaşıyorlar. Ve bu hayatı yaşanılır kılmak için birbirlerine dayanmak zorundalar. Berdelle evlenen kızlar birbirleri için hem gelin hem görümce oluyorlar.
Gelin, berdelden sonra getirildiği yeni evinde nikâh anına kadar türkü ve zılgıtlarla eğlenen kadınların arasında kalıyor. Damat Ahmet birazdan sağdıcıyla gelecek, gelinin yüzünü açtıktan sonra yüz görümlülüğünü zılgıtlar ve silah sesleri eşliğinde takacak.

İki babanın kızlarını oğullarına almak üzere değiş tokuş etmesi olan berdel bu noktada kabataslak bir tanım kazanıyor. Berdel, kız değişimine dayanan ve aynı anda dört genci dünya evine sokan bir evlilik yöntemi. Genellikle yakın akrabalar arasında uygulanıyorsa da akrabalık bağı olmayanlar arasında da yaşanıyor. Birecikli Halil ile Suruçlu Ahmet de berdel töresiyle kız kardeşlerini değiştirip yuva kurdu. Ama kardeşe karşı sorumlulukları hep geçerli. Berdelle evlenenler sadece kendi kaderini yaşamıyor çünkü. Onlarınki dört kişilik bir kaderi var.

Berdele ?trajik, hüzünlü, şaşırtıcı'' gibi turistik izlenim sığlığında sıfatlar vermek, ait olduğu bütünü görmemizi engellemekten başka bir işe yaramaz bu yüzden. Sonuçta berdel bölgede aile kurma yollarından biridir ve dayanağını çoğunluğun onayından alır. Berdel hukukunda değiştirilmiş kızlardan biri boşanır, baba evine yollanırsa oradaki kız da geri alınıyor. ?Mutsuz olan çift yüzünden diğer çiftin de boşanmak zorunda kalması haksızlık değil mi?'' gibi bir soru ise ilk akla gelen olmuyor.

Anadolu'nun geniş bir kısmında etkinliğini sürdüren berdel ve onu var eden koşullar Urfa'nın geniş ve verimli düzlüklerinden de kolayca silineceğe benzemiyor. Fatma yeni evine uğurlanırken geride kalanlara hüzün çöküyor, âdet olduğu üzere arkasından gözyaşı dökülüyor. Ama birazdan eve Fatma'nın ağabeyi Ahmet'e eş olacak Emine gelecek ve kadınlar bu kez gelinin gelişini kutlayacak.

Berdel nasıl yapılıyor
Aileler aracılar yoluyla tanışırlar. Bir kaç defa aile ziyaretleri yapılır. Gelin ve damat adayları birbirlerini görür. Adaylar birbirlerini beğenir ve aile büyüklerine bunu ilettiklerinde artık hazırlıklar yapılır. Aile ziyaretlerinde tatlılar (özellikle baklava ve kadayıf) yenilir ve işin hayırlı ve kazasız belasız bitmesi için iki aile bireyleri ellerini açıp sesli bir şekilde dua edip söz keserler. Her iki tarafın büyükleri bir araya gelip neleri nasıl yapacaklarını ne şekilde davranacaklarını kararlaştırırlar. Ne yapılacak. Ne kadar takı alınacak. Kaç halı alınacak. Ne kadar yatak ve döşek yapılacak (modern mobilya takımlarının yanı sıra bölgede hala yer yatakları bir göç göstergesi) Düğün nerde olacak bunlar kararlaştırılır ve hazırlıklara başlanır. Aileler çocukları için alacakları çeyiz konusunda kararlaştırılandan farklı bir şey alamazlar. Her iki tarafında alacağı çeyiz eşit olmak zorunda.

Hazırlıklarlar tamamlanır kararlaştırılan gün ve saatte taraflar konvoylar halinde arabalarla berdel alanına gelir. Konvoyun uzunluğu adeta berdel sahibinin gücünü simgeler. (Arabaların yüzde 95'i beyaz renkli Toros) Belirlenen yere gelinir ve her iki taraf 50 metre uzaklıkta şenliğine devam eder. Kadınlar zılgıt çalar, halay çekilir ve oyunlar oynanır. Bu arada gelinleri taşıyan arabalar orta yerde kafa kafaya verip durur. Gelinlerin babaları kızlarını arabadan çıkarıp orta yerde gelinler görüştürülüp tokalaştırılır. Bu gelinlerin bir birlerini ilk kez görmesidir. Dışarıda bu hızlı ve hata kabul etmez değişim gerçekleşirken damatlar arabanın içinde oturur. Gelinler değiştirildikten sonra hızla arabalara geri dönülür. Arabaya önce gelin bindirmek bir üstünlük olarak görülür. O yüzden çok hızlı bir şekilde hareket edilir. Bunu bilen gelinler kendi ailelerine bu üstünlüğü sağlamak için arabalara giderken ayak sürterek ve direnerek giderler. Bu çekiştirme anında gelinlerin düştüğü de oluyor. Gelinlerin değişimiyle birlikte yanlarına getirdikleri, gelinin özel eşya ve malzemelerinin içinde bulunduğu sandıklar da değiştirilir. Bu arada düğün salonlarında görmeye alışık olmadığımız olaylar yaşanır. Gelinlerin başından para yerine mermi kovanları boşaltılır. Silahlar susmak bilmez. Nasıl ne zaman ortaya çıktığını görmeden seslerini duyarsınız. Öyle bir duyarsınız ki bu sesleri kulaklarınız sağır oluyor sanırsınız. Bu değişim süreci en fazla 5 dakika sürer. Yüzlerce insan bu süre zarfında arabalarına binmiş olur ve konvoy geri döner.

Evden kız gidince üzülünür. Ama biri giderken biri geliyor, bir nevi acınızı dindiriyor.
Her değişim korkutur bizi. Ne de olsa ne olduğu, ne olacağı bilinmezdir. İçinde bilinmezlik varsa eğer, değişim zordur, sancılıdır. Ama her değişim böyle olmak zorunda değil. Berdel değişme, değiştirme anlamına geliyor. Güneydoğuda sıkça rastlanan bir töre. Ve her töre gibi uf, öcü ve kötü. Oysa en trend kavram değişimin somut uygulanmış hali. Hem de öyle bilinmez korkulu, sancılı bir değişim değil. Değişimin korkutmayan yüzü berdel.

Gelin konvoyu düğün evine geldikten sonra gelin arabadan hemen inmez. Gelin ayak diretir ve kayınpederinden bahşiş ister. Gelinle birlikte gelen sağdıç arabanın kapısını açmaz ne zamanki istedikleri miktarda para alırlarsa o zaman kapı açılır ve gelin arabadan indirilir. Eşikten içeri girerken gelin ve damadın huzurlu olmaları ve çok çocuk doğurmaları için bardak kırılır. Eğer duvar kerpiç değilse bardak duvara fırlatılarak kırılır. Eğer duvar kerpiç ise yere konulan bir taşa vurularak kırdırılır. Gelinin bardağı kıramaması zayıflık olarak görülür. Bardak kırma işlevinden sonra kayınpederin işleri daha bitmemiştir. Evin içine giren gelin bu sefer oturmaz ayakta bekler. Oturması için altına koltuk değil de yumuşak olsun diye birkaç yastık üst üstü konur. Ama gelin yine de oturmaz ve yüzünü açmaz sağdıç yine kayın perinden oturması ve yüz görümlüğü için para veya takı alır. Bundan sonra konu komşu ziyaretleri ve takı merasimi olur. Burada takı merasimi belli bir zaman diliminde olup bitmiyor. Siz 3-4 saat sonra gelseniz bile gelin ve damat hemen takı pozisyonunu alır ve takınızı takabilirsiniz

Berdel kardeşler arasındaki bağı kuvvetlendiriyor
Görümcen aynı zamanda yengen olursa 'ne sizinkiler ne de bizimkiler' şeklinde başlayan tartışmaların bir anlamı kalmıyor. Hem kızı hem de oğlu bulunan iki ailenin karşılıklı olarak kızlarını ve oğullarını aynı anda evlendirmek ve görenek adı altında yaşamdaki tüm kurallar bu gerçek bu düşünce etrafında şekillenmiş. İmkanlar ne kadar sınırlı da olsa, insanlar inandıkları bu temel düşünceden, yaşam görüşünden vazgeçmiyorlar. Berdel bir ailenin kız ve erkek çocuğunun başka bir ailenin kız ve erkek çocuğu ile karşılıklı olarak aynı anda evlendirilmesine berdel deniyor. Diğer bir deyişle kızınızı gelinlikle evden çıkardığınızda, başka bir gelinlikli kız oğlunuzun hanımı olarak eve giriyor.

Güneydoğunun tüm gelenek ve görenekleri hep tek bir bakış açısından olumsuz olarak değerlendirildi bu güne kadar. Berdel de böyle. Gerçekten berdelden dolayı çok canlar yandı genç kızlar hiç hak etmedikleri bir kaderi yaşamak, yaşlı bir adamla evlendirilmek zorunda bırakıldı.

Ancak hep olumsuz değil olumlu örnekleri de var. Ve berdel sadece genç kızların istemedikleri halde zorla yaşlı adamlarla evlendirilmesi olarak görülmemeli. O kadar olumlu örnekleri var ki. Kardeşin kardeşi bayramlarda görür olduğu bir zamanda berdel geleneği kardeşler arasındaki bağı kuvvetlendiriyor. Gelin yada damat eşlerin birbirlerinin ailelerine gitmek istemediği uzak durduğu bir dönemde, berdel geleneği yapısı gereği böyle bir uzaklığı ortadan kaldırıyor. Siz kendi kardeşinizi görürken, eşinizde kendi kardeşini görmüş oluyor. Aile bağları hiç kopmamacasına kuvvetleniyor. Kardeşinizle ortak bir kaderi paylaşıyorsunuz.